Ўзбек давлатчилиги тарихига тўхталишдан олдин, умуман давлатчилик тушунчаси масаласида бироз сўз юритишга тўғри келади. Давлатчилик деганда давлатнинг пайдо бўлиши, яoни давлат бўлиб уюшиши, унинг тузуми ва тизимини тушунамиз. Давлат, аслида жамиятни ташкил этишнинг сиёсий шаклидир. Давлат — бу ҳокимиятнинг фуқаролар билан бўлган алоқалар ва муносабатлар мажмуасидир. Давлатнинг пайдо бўлиши, унинг тузуми ва бу давлатнинг бошқариш тизими мамлакат ва халқларнинг ижтимоий тараққиётида муҳим ўрин тутади. Бу соҳада қонунчиликнинг роли буюклигини алоҳида кўрсатиш керак. Ўзбек халқининг қонунчилик анoаналари жуда қадимийдир. Қонунчилик бизнинг Ватанимизда милоддан аввалги йиллардаёқ шаклланган ва ўрта асрларда такомиллашган. Ҳақиқатда эса мустақилликка эришганимиздан кейингина қонунчилик ўз мавқеига эга бўлди. Президентимиз олға сурган беш тамойилдан бири — қонуннинг устиворлиги тамойили эканлиги ҳам бунинг исботидир. Чунки, қонунчиликка асосланмаган давлат тузуми мамлакат тараққиётининг самарадорлигини таoминлай олмайди.
Давлатчиликнинг асосий пойдеворлари борки, давлат бу пойдеворларсиз ўз вазифасини адо этолмайди. Булар ҳокимият ва ижроия органлари, суд, полиция, молия ва солиқ тизими, армия, Конституция ва бошқа қонунлардир. Давлатнинг муҳим вазифалари бор. Бу вазифалар давлатнинг ички ва ташқи сиёсатини юргизиш орқали амалга оширилади. Ички сиёсат, асосан, мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ва маданий тараққиётини таoминлашга қаратилган бўлса, ташқи сиёсат давлатнинг мудофаасини мустаҳкамлашга, чет эл давлатлари билан иқтисодий, ҳарбий ва маданий алоқаларини бошқаришга, дипломатик муносабатларини мустаҳкамлашга қаратилган бўлади. Давлатчилигимиз асоси қаерда ва қайси замонда бошланади, деган саволга келсак, тарихчиларимиз, айниқса, буюк ўзбек олими Яҳё Ғуломов ва рус академиги С.П.Толстовларнинг илмий хулосаларига асосланиб, асосан Хоразмда юзага келган «Авесто» муқаддас китобига таяниб, давлатчилигимизнинг асоси, Президентимиз суҳбатда айтганларидай, бундан
Академик А.Асқаровнинг ёзишича, юнон муаллифларининг хабарига кўра, бу заминда қабилалар конфедерацияси асосида таркиб топган дастлабки давлат бўлган. Булар «Катта Хоразм» ва «Бақтрия подшолиги» бўлиб, улар ҳарбий демократик принциплар асосида таркиб топган. Афсуски, ёзма манбаларда улар ҳақида узуқ-юлуқ ва жуда қисқа маълумотлар учрайди «Авесто» малумотлари асосида машҳур хоразмшунос олим С.П.Толстов, Оврупо олимларидан В.Хеннинг ҳамда И.Гершовичлар «Катта Хоразм» давлати ҳақидаги археологик 24 изланишлар ва тарихий-географик маoлумотларни солиштириб ўз қарашларини баён этганлар. Масалан, С.П.Толстов "Авесто"да Заратуштранинг ватани Арoянам Вайчах-қадимги Хоразм бўлган дейди. "Авесто"га кўра, Заратуштранинг Ватани Арoаяном Вайчах Даитийа дарёсининг соҳилида жойлашган. С.П.Толстов ва қатор бошқа олимлар Даитийа бу Амударёдир дейдилар. Қадимги Хоразм Амударё хавзасида жойлашган вилоят экан, Заратуштра ўз таoлимотини шу заминдан чиқиб бошқа вилоятларга тарқатган, деган хулосага келади С.П.Толстов. "Авесто"да "Катта Хоразм"га тегишли вилоятлар санаб ўтилади. Бунга кўра, Ўрта Осиёнинг деярли катта қисми "Катта Хоразм«га тегишли эканлигига қаноат ҳосил қилиш мумкин. Милоддан аввалги IV асрда Амударё қуйи оқими ҳудудида Қадимги Хоразм давлати ташкил топди. Унинг подшоси сифатида Фарасман исмли шахс юнон тарихчилари томонидан тилга олинади. Искандар Зулқарнайн Ҳиндиқуш орқали Бақтрияга, ундан Сўғдиёнага қўшин тортиб келганда Хоразм подшоси Фарасман унинг ҳузурига совға-саломлар билан келган ва шимол томонларга юриш қилмоқчи бўлса, ўз қўшини бу унга ёрдамга тайёр эканлигин билдирган. Марказий Осиё ҳудудида аҳмонийларга қадар ташкил топган иккинчи давлат бу Бақтрия подшолигидир. Бу давлат ҳақидаги дастлабки маoлумотлар юнонистонлик табиб Ктесийда учрайди. Кейинги йилларда қадимги Бақтрия ҳудудида олиб борилган археологик тадқиқот ишлари юнон муаллифларининг «Қадимги Бақтрия подшолиги» ҳақидаги ҳикоялари заминида тарихий ҳақиқат борлигига ишора қилади. Бунга мисол қилиб Жанубий Бақтрия Олтин — 1 ва Олтин — 10 ҳамда Бақтрия шаҳри вайроналарини, Шимолий Бақтрияда Кучуктепа, Қизилтепа, Таллашкантепа, Бандихон-2 каби ёдгорликларни кўрсатиш мумкин. Уларнинг ҳар бири маҳаллий ҳокимликларнинг ўрдаси бўлган. Қадимги Бақтрия подшолиги эса ана шу туман ва вилоятларни бирлаштирувчи ҳарбий-демократик типдаги конфедерация эди. Шундай қилиб, Ўрта Осиёни аҳмонийлар салтанати босиб олгунга қадар (бу воқеалар милоддан аввалги
Фойдаланилган адабиётлар.
- Жўраев Н., Файзуллаев Т., Усмонов Қ. Ўзбекистон тарихи. Миллий мустақиллик даври. Тошкент. Шарқ. 1998.
- Ахмедов Б. Ўзбек улуси. Т. «Нур». 1992 й.
- Жабборов И. Ўзбек халқининг этнографияси. Т. «Ўзбекистон». 1994.
- Заки Валидий. Ўзбек уруғлари. Т.1992. Зиё Укукалди. Туркчилик асослари. Т.1994.
- Усмон. Турон. Туркий халқлар мафкураси. Т.Чулпон. 1995.
- Хасан Ато Абдуший. Туркий қавмлар тарихи. Т.«Чулпон». 1994. Ўзбекистон тарихи. Т.Универститет. 1996.