Аннотация: Маколада Қорақалпоғистон ўзбек шеваларида қариндошлик маъносини ифодаловчи лексемалар ҳақида фикр юритилади.
Калит сўзлар: диалектлар, қариндошлик, лексемалар, туркий тил, атамалар,миллий тил, адабий тил.
Миллий адабий тилни ривожлаштиришда унинг ички имкониятлари бўлган халқ тили — халқ шевалари ва диалектлари киради. Адабий тил билан халқ тили ва шевалари ўзаро доимий алоқада бўлиб туради ва бир-бирига таъсир кўрсатади.
Миллий адабий тилларни ривожлантиришнинг ички имкониятлари бўлган халқ тили имкониятларини, жумладан, халқ шевалари ва диалектларини адабий тилимиз ва умуман тилшунослигимиз билан боғлаб ўрганиш соҳасида ҳам республикамизда академик А.Н.Кононов, профессор Е.Д.Поливанов, А.К.Боровков, В.В.Решетов, Ғози Олим, А.Ғ.Ғуломов, Ф.Абдуллаев, Ш.Раҳматуллаев ва бошқа кўплаб олимларимиз томонидан илмий тадқиқотлар олиб борилди ва диалектология фанининг ривожланишига бебаҳо ҳисса қўшилди.
Қорақалпоғистон ўзбек шеваларида қариндошлик маъносини ифодаловчи сўзларимиз жуда кўп. Маълумки, қариндошлик атамаларининг пайдо бўлиши жараёни қадим тарихга эга.
Туркийшуносликда қариндошлик атамалари турли тиллар материаллари асосида Э.В.Севортян, В.И.Цинциус, Л.А.Покровская, И.Исмаилов, Х.Г.Юсупов, Н.В.Бакбулатов, Д.Г.Мухаммедова, А.Джумақулов, Л.Онғарбекова, В.Бутанаев тадқиқотлар олиб борган.
Қариндошлик атамалари қипчоқ шевалари соҳа лексикалари орасида энг характерлисидир. Қорақалпоғистон ўзбек шеваларида бир қанча қариндошлик атамалари мавжуд. Улардан айримларига тўхталиб ўтамиз. Ата (ота) ўз отасига нисбатан қўлланади. Шу билан бирга, ўз отаси ёш бўлган тақдирда ва катта оиладан ажраб чиқмаган тақдирда катта отасини ата, ўз отасини эса әкә деб атаган. Бу билан катта ота ҳурмат этилган ҳисобланади. Ата — лексемаси куйидаги маъноларда қўлланилган. 1) Дадасининг дадаси, 2) хотини ёки куёвининг дадаси, 3) ўз дадасидан ёши катта кишиларни ҳурмат юзасидан аташ. 4) дада маъносида, 5) нотаниш катта ёшдаги одамларга мурожат кабилари. Умуман, ата сўзи барча туркий тилларда «катта ёшдаги киши» маъносини англатади.
Қорақалпоғистон ўзбек шеваларида айниқса Хўжайли, Қўнғирот ўзбеклари нутқида ата атамаси огай ата, қайын ата, мурындық ата маъносида ҳам ишлатилади.
Апа (она) — Қорақалпоғистон ўзбек шеваларида она лексемаси ўрнида ишлатилади. Ўзининг туққан онасини апа термини билан қўллайди. М.Рясяненнинг фикрича, апа атамаси «аба» тақлид сўзидан пайдо бўлган.
Дайы (тоға) Бу атама барча туркий тилида ҳар хил фонетик вариантларда учрайди. Айниқса, Корақалпоғистон ўзбек шеваларида бу атама опанинг ака-укаларга мурожаат қилиш учун ишлатилади. Бу сўз ҳозирги туркий тилларда дайы, нағашы, тоға, таға шаклларида учрайди. Л.А.Покровская бу сўз генезисини тага//тагой, тай//таай, даай, дой//дай, дайын, дайы шаклида пайдо бўлганлигини таъкидлайди. В.Бутанаев эса, бу сўз қадимги туркий тағай сўзидан келиб чиққан бўлиб, унинг ўзаги таг (тоғ) эканлигини айтади. Бу сўз таай (ёқут тилида), даай (тува тилида), тай (хакас тилида), таай (олтай тилида), дай (туркман тилида). Э.В.Севортян ҳам бу сўз тай//дай ўзакларидан келиб чиққанлигини қайд қилади.
Жэздә (почча — жезда) сўзи қипчоқ шеваларида почча сўзи урнида қўлланилади. Ақтық (набира) ўғил ва қизларнинг фарзандлари ота-она учун ақтық дейилади. Масалан Апам ақтықларын кўрып қууанып кетти.
Чэчә (янга — чеча) адабий тилда кўпинча янги сўзи билан ишлатилади. Қорақалпоғистон ўзбек шеваларида эса бу сўз қиз узатиш вақтида келин-куевга янгалик қилган кишиларга нисбатан қўлланади. Янгалик қилувчи аёл киши — куевнинг ўз чечаси янгаси бўлиши ҳам мумкин.
Қала (хола) — онасининг қиз қариндошларига айтилади.
Әммә (амма) — отасининг қиз қариндошларига нисбатан ишлатилади. Қорақалпоқистоннинг Хўжайли ўзбек шеваларида әммә кэлды, хәммә кэлды ибораси ишлатилади.
Демак, шевалар ва уларнинг хусусиятларини мукаммал равишда ўрганиш тилимизнинг ҳозирги аҳволи ва тарихини ўрганиш соҳасидагина эмас, балки халқимиз тарихини тўлароқ ўрганиш соҳасида ҳам катта аҳамият касб этади. Бу шеваларни ҳозирги адабий тилимиз ички манбаси сифатида ўрганиш ва уларни ҳозирги адабий тилимизни янада бойитиш ҳамда мукаммаллаштириш нуқтаи назаридан тадқиқ этиш ҳам аҳамиятга эга. Демак, Қорақалпоғистон ўзбек шеваларидаги қариндошлик терминлари адабий тилимиздагидан фарқ қилади ва ранг-баранглиги билан ажралиб туради.
Фойдаланилган адабиётлар
- Поливанов Е.Д. Узбекская диалектология в узбекский литературный язык. Ташкент. Фан. 1993.
- Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков — М. 1974.
- Ҳ.Дониёров Қипчоқ диалектларининг лексикаси. Т. 1979.
- А. Ишаев Ўзбек диалектал лексикографияси. Тошкент. Фан. 1990.